Η μοναδικότητά του απαιτεί

συνεργασία, σωστή αναπτυξιακή συνείδηση και δέσμευση στις κοινές αποφάσεις

άρθρο του Χρήστου Τζιουβάρα, για τον Όλυμπο, τον κατάλογο Παγκόσμιων Μνημείων της UNESCO ως αναπτυξιακό εργαλείο και τα αρμόζοντα στο μοναδικό βουνό, καθ’ οδόν προς τις αυτοδιοικητικές εκλογές

 

Τι οφείλουμε όλοι στην μοναδικότητά του; ποια ανάπτυξη του ταιριάζει και θα είναι αέναα αποδοτική; η αίτηση προς την UNESCO “δείχνει” τον -πολιτικό- δρόμο

 

του Χρήστου Τζιουβάρα*

Από όλα τα εργαλεία που παρέχονται για την διατήρηση της κληρονομιάς μας, η Σύμβαση για την προστασία της Παγκόσμιας Πολιτιστικής και Φυσικής Κληρονομιάς της UNESCO (1972) αποτελεί μία καινοτομία και μία μοναδικότητα. Καινοτομία γιατί θέτει την πολιτιστική και φυσική κληρονομιά σε ένα κοινό πλαίσιο, αναδεικνύοντας έτσι την ενότητα και την σχέση του ανθρώπου με το φυσικό περιβάλλον. Μοναδικότητα γιατί εισάγει την λίστα Παγκόσμιας Κληρονομιάς, στην οποία εγγράφονται τα μνημεία εκείνα του πολιτισμού και της φύσης που έχουν Εξαίρετη Οικουμενική Αξία και αποτελούν κληρονομιά για όλη την Ανθρωπότητα.

Η Ελλάδα αποτελεί μία από τις αρχαιότερες και πλουσιότερες κοιτίδες πολιτισμού στον κόσμο, χάρη –πρωτίστως- στα μοναδικά της επιτεύγματα στην σκέψη, όπως αυτά αποτυπώθηκαν στις Τέχνες, την Παιδεία, την Φιλοσοφία και την καθιέρωση της Δημοκρατίας. Εξελικτικό στάδιο και αναπόσπαστο μέρος του νήματος του πολιτισμού αυτού αποτελεί το θεολογικό και μυθολογικό του πλαίσιο, το οποίο εισάγεται στα Έπη του Ομήρου, κατοχυρώνεται στα ποιήματα του Ησιόδου, και κυοφορεί ιδέες που -μέσα από την Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία- διαδίδονται στην Δύση, για να Αναγεννηθούν και να αποτελέσουν τον καμβά πάνω στον οποίο δομείται σήμερα ο σύγχρονος ευρωπαϊκός και δυτικός, εν γένει, πολιτισμός.

Φυσικό χώρο αυτού του πλαισίου αποτελεί ο μυθικός Όλυμπος, ένα ιδιαίτερο παράδειγμα βουνού, στο χώρο του οποίου η Φύση εκδηλώνεται σε όλες τις πτυχές της με έναν ενιαίο και αυτοδύναμο τρόπο. Η γεωλογική του διαμόρφωση και ακεραιότητα, καθώς και το πλήθος των μικροκλιμάτων και η ποικιλότητα που αυτά δημιουργούν, καθιστούν τον Όλυμπο ένα μνημείο της Φύσης, γεγονός που καταγράφεται από όλους τους μελετητές του. Καθίσταται, ωστόσο, παγκοσμίως γνωστό κυρίως για το μυθολογικό του πλαίσιο, που διαδόθηκε στην οικουμένη μαζί με τον ελληνικό πολιτισμό και αποτελεί σήμερα σύμβολο του σύγχρονου ευρωπαϊκού πολιτισμού, του οποίου οι ρίζες τρέφονται από τον πρώτο.

Στην ευρύτερη περιοχή του Ολύμπου συνυπάρχει ο μύθος με την ιστορία και τα αρχαιολογικά ευρήματα, γεγονός που προσθέτει στην περιοχή άλλο ένα στοιχείο μοναδικότητας. Ο Ορφέας είναι ένα πρόσωπο μυθικό, αλλά η αρχαιολογική ανασκαφή στα Λείβηθρα αποκαλύπτει ερείπια από την γενέτειρά του, ενώ στην Ιερά Μονή Αγίου Διονυσίου υπάρχει επιγραφή που μας λέει ότι το εξωκκλήσι του Προφήτη Ηλία είναι χτισμένο πάνω σε ερείπια αρχαίου Ναού. Η ίδια η αφήγηση της Τιτανομαχίας, παρά τον μυθολογικό της χαρακτήρα, έχει και θέση παραβολής αν αντιστοιχηθεί με τις αυτόνομες γεωλογικές διεργασίες που οδήγησαν στην ανάδυση του βουνού από την θάλασσα, και κατόπιν στην επικράτηση της τάξης του σημερινού κόσμου!

Έτσι τεκμαίρεται ότι στην περιοχή του Ολύμπου η γεωλογία γίνεται περιβάλλον, αυτά τα δύο, μύθος και ο μύθος ιστορία. Μία ιστορία όμως που είναι παρούσα σε όλες τις περιόδους. Στους προϊστορικούς χρόνους τα κύματα των φυλών που έρχονται από Βορρά «σπάζουν» μπροστά στον όγκο ενός τέτοιου βουνού. Μέσω του Ομήρου, οι Έλληνες τοποθετούν το πάνθεον του Δωδεκάθεου στις κορυφές του Ολύμπου, ενώ στην κλασσική εποχή λατρεύουν τους θεούς τους, πέραν των άλλων, και στο ιερό Δίον, Ιερό χώρο λατρείας του Δία. Ο ίδιος χώρος αποτελεί το σημαντικότερο θρησκευτικό και ένα από τα μεγαλύτερα αστικά κέντρα της Μακεδονίας, με την αναβίωση των τελετουργιών από τον Βασιλιά της Μακεδονίας, Αρχέλαο (416-399 π.Χ.), εκεί αφιέρωσε ο Αλέξανδρος τους πρώτους άθλους του στις μάχες στην Ανατολή, ενώ –αργότερα- τιμάται με τον ίδιο τρόπο και από τους Ρωμαίους κατακτητές, για να πέσει σε λήθαργο κατά τον Μεσαίωνα και να επανέλθει κατά την Τουρκοκρατία και τα νεότερα χρόνια.

Όρη με το όνομα «Όλυμπος» θα συναντήσουμε πολλά – εντός και εκτός ελληνικής επικράτειας. Ακόμα και ο ίδιος, ο δικός μας Όλυμπος, μοιράζεται διοικητικά στην Μακεδονία (Πιερία) και την Θεσσαλία (Λάρισα), ενώ τόσο στην γραμματεία όσο και στην γεωγραφία τον συναντάμε είτε ως Μακεδονικό είτε ως Θεσσαλικό, που αμφότεροι είναι εξίσου σημαντικοί. Ωστόσο, το όρος-σύμβολο, ο Όλυμπος των ομηρικών Επών, θα έλεγε κανείς ότι αναφέρεται στον κατεξοχήν μνημειακό, τον Μακεδονικό (Πιερικό) Όλυμπο, καθώς αυτός βρίσκεται τοπογραφικά πλησιέστερα στην ομηρική περιγραφή της ανόδου και καθόδου των θεών και στην γειτνίαση των κορυφών του με την θάλασσα.

Αν οι Μυκήνες, η Τροία, η Ιθάκη κ.α. αποτελούν τους φυσικούς χώρους–σύμβολα της ανθρώπινης δράσης, τότε ο Όλυμπος αποτελεί τον φυσικό χώρο–σύμβολο των θεϊκών αποφάσεων που καθορίζουν το γίγνεσθαι φύσης, θεών και ανθρώπων σε έναν κόσμο που αποτελεί γι’ αυτούς μία αδιάσπαστη ενότητα. Σύμβολο όπως είναι στα ομηρικά Έπη, ο Όλυμπος εμπεριέχει όλο το πνεύμα του κόσμου που έπλασε ο Όμηρος, μαζί με τους συνειρμούς του για την κοινωνία, την οικονομία, την στρατιωτική τέχνη, την πολιτική, και τις αξίες που αυτός προβάλλει. Αν ο Όλυμπος είναι ένας φυσικός χώρος αναφοράς του Ομήρου και κέντρο των αποφάσεων για τα τεκταινόμενα όλου του κόσμου, τότε είναι και σύμβολο του κόσμου αυτού, με τις αδυναμίες του αλλά και τις προοπτικές του. Κι αν ο ρόλος της UNESCO είναι η διατήρηση και μεταβίβαση στις επόμενες γενεές της κοινής μας κληρονομιάς, με σκοπό την προώθηση της Ειρήνης σε στέρεες βάσεις, καθώς και όλων των πανανθρώπινων αξιών που έχουν υιοθετήσει όλες οι σύγχρονες κοινωνίες, τότε ο Όλυμπος μέσα από τα Έπη του Ομήρου φαντάζει ως το διαχρονικό σύμβολο ενός πολιτισμού που εισάγεται τότε, ζει και καθορίζει τον κόσμο – με διαφορετικούς τρόπους σε κάθε εποχή – για τρεις και πλέον χιλιάδες χρόνια.

Από τον Ιανουάριο του 2014, ο Όλυμπος με τίτλο «Η Ευρύτερη Περιοχή του Ολύμπου» βρίσκεται στην προκαταρκτική λίστα (tentative list) που στέλνει κάθε Κράτος μέλος στην UNESCO για τα μνημεία που βρίσκονται στην επικράτειά του και που το ίδιο εκτιμάει ότι σε αυτά υπάρχει Εξαίρετη Οικουμενική Αξία. Για την υποβοήθηση της ένταξης του Ολύμπου στην λίστα Παγκόσμιας Κληρονομιάς της UNESCO απαιτείται πρωταρχικά να απαντηθούν με σωστό και πλήρη τρόπο οι απαιτήσεις που προβλέπονται από τις σχετικές οδηγίες που έχει ορίσει ο οργανισμός, και αφορά σε ζητήματα διατύπωσης των σχετικών απαιτήσεων, γεγονός που απαιτεί καταρχήν την συνεργασία πολλών ειδικοτήτων.

Εκείνο, ωστόσο, που κάνει την ένταξη μία πραγματική πρόκληση είναι το ζήτημα της Διαχείρισης, αλλά και της Εμπλοκής της τοπικής κοινωνίας και των Κοινοτήτων Ενδιαφερομένων σε αυτήν την διαδικασία.

Πρόκληση, κυρίως για τρεις λόγους:

  • Ο πρώτος αφορά στην ενημέρωση. Φαίνεται ότι η τοπική κοινωνία δεν έχει επαρκή ενημέρωση, ούτε για την UNESCO και το έργο της, αλλά ούτε και για το που εντοπίζεται η προς προστασία ιδιότητα/ες του Ολύμπου.
  • Ο δεύτερος αφορά στην ίδια την προστασία της ιδιότητας. Λόγω του άυλου χαρακτήρα της, αλλά και των περιβαλλοντικών ζητημάτων που υπεισέρχονται, δεν είναι άμεσα κατανοητός ο τρόπος με τον οποίο αυτήν προστατεύεται ή και αξιοποιείται με τρόπο που να μη την εξαντλεί.
  • Ο τρίτος αφορά στην αντίληψη που υπάρχει για την ανάπτυξη. Η αξία του Ολύμπου βρίσκεται στην αυθεντικότητά του. Και ενώ τα τελευταία χρόνια πληθαίνουν οι φωνές για μία ήπια προσέγγιση της ανάπτυξης στο βουνό, οι φωνές που βλέπουν ως ανάπτυξη εκτεταμένες επεμβάσεις και έργα είναι ακόμα πολλές. Αυτό γίνεται ακόμα εντονότερο όσο περνάμε από το βουνό προς το θαλάσσιο μέτωπο, όπου οι πιέσεις από τον τουρισμό και την υφιστάμενη ανάπτυξη είναι πολλαπλάσιες, ενώ υπάρχουν και πολλές ιδιοκτησίες.

Γύρω από το κυρίως μνημείο (δηλ. ορεινός όγκος) προβλέπεται η ύπαρξη Περιφερειακής Ζώνης (Buffer Zone) που αποτελεί κατά μία έννοια και τον ζωτικό χώρο αυτού του μνημείου, ενώ μέσα εκεί υπάρχουν και ιδιότητες πολιτισμού, όπως ο αρχαιολογικός χώρος του Δίου, ή/και – υπό εξέταση – ο παρακείμενος ποταμός Βαφύρας, που θα μπορούσαν κάλλιστα να αποτελέσουν συνδυαστικά μνημεία της UNESCO (Serial Properties & Canals). Ο όγκος ενός τέτοιου μνημείου υποβάλλει/υπαγορεύει και την έκταση της ζώνης αυτής που για την συγκεκριμένη περίπτωση θα είναι μεγάλη, και που όμως, και προς αποφυγή παρερμηνειών, δεν είναι ένας χώρος απολύτου προστασίας, αλλά ένας χώρος συνεργασίας και βιώσιμης ανάπτυξης, ώστε να επιτυγχάνεται αποτελεσματικά η προστασία, ανάδειξη και διαχείριση του/των κυρίως μνημείου/ων.

Κρίσιμο είναι, αυτή η συλλογιστική για την προστασία και την ανάπτυξη, να ενσωματώνεται μέσα στον τοπικό χωρικό σχεδιασμό. Και σε δεύτερο επίπεδο, αυτά που προβλέπονται πρέπει να εφαρμόζονται, αλλά και να παρακολουθούνται. Καθαρό παράδειγμα αποτελούν τα όσα αναφέρθηκαν ως προβλέψεις του Πλαισίου Χωροταξικού Σχεδιασμού και Αειφόρου Ανάπτυξης της Περιφέρειας Κεντρικής Μακεδονίας, που ίσχυαν για την περίοδο 2004-2019, και από τα οποία τίποτα δεν έχει υλοποιηθεί, με το αποτέλεσμα της υποβάθμισης του συνόλου της περιοχής να είναι εμφανές (συγκρούσεις χρήσεων γης, διάσπαρτη και αυθαίρετη δόμηση, περιβαλλοντική υποβάθμιση, υποβάθμιση του τοπίου κ.α.).

Έτσι, η προοπτική ένταξης του Ολύμπου στην UNESCO, πέρα από ένα ζήτημα ουσίας – ως προς την ορθή ανάδειξη της οικουμενικότητάς του, και ένα ζήτημα τεχνικό – ως προς τις μεθόδους και τις διαδικασίες Προστασίας και Διαχείρισης, καθίσταται τελικά και ένα ζήτημα πολιτικό. Κι αυτό γιατί, αφενός μεν κατοχυρώνει την μοναδικότητα και αυθεντικότητα αυτού του Ολύμπου ως του όρους–«Συμβόλου» των Ομηρικών Επών, αφετέρου δε γιατί απαιτεί από εμάς απόφαση για συνεργασία, ολοκληρωμένο σχεδιασμό, στρατηγική και στόχευση, και τελικά κοινή πορεία, με τα οφέλη να είναι προφανή, αλλά και τις δυσκολίες επίσης.

Εν τέλει, συμπεραίνουμε ότι η ένταξη του Ολύμπου στην UNESCO αποτελεί μία πρόκληση συνολικά, γιατί εκεί μπορεί να φανεί η δυνατότητα μίας τοπικής κοινωνίας να κατακτήσει μία συνείδηση για την βιώσιμη ανάπτυξη–πρότυπο και να την εφαρμόσει, αλλά αποτελεί πρόκληση και για το ίδιο το κράτος που πρέπει -ενδεχομένως μέσα από νέους θεσμούς και εργαλεία- να πετύχει την αποτελεσματική συνεργασία ενός συνόλου φορέων, διοικητικών οργάνων και ενδιαφερομένων των οποίων τα συμφέροντα, οι αρμοδιότητες και οι στόχοι είναι πολλές φορές αντικρουόμενα.

*Ο Χρήστος Τζιουβάρας είναι Αγρονόμος & Τοπογράφος Μηχανικός Α.Π.Θ.

Υπήρξε δύο φορές υποψήφιος Δημοτικός Σύμβουλος στον Δήμο Δίου Ολύμπου (2010 & 2014), Γραμματέας Ν.Ε. ΠΑΣΟΚ Πιερίας, και συμμετέχει στην ομάδα παραγωγής θέσεων και προγράμματος της Περιφερειακής Παράταξης «ΠΡΑΞΕΙΣ για την Κεντρική Μακεδονία» του ΧΡΗΣΤΟΥ ΠΑΠΑΣΤΕΡΓΙΟΥ.